Bùi Viện

Công ty cổ phần dược phẩm An Thiên Ông xuất thân trong một gia đình nhà nho, năm Giáp Tý (1864) đỗ tú tài, năm Mậu Thìn (1868) đỗ cử nhân, sau đó thi hội hai lần đều trượt, Quốc tử giám tế tửu Vũ Duy Thanh tiến cử ông với Tham tri bộ Lễ Lê Tuấn để ra miền Bắc dẹp loạn các nhóm quân Cờ Đen, Cờ Vàng quấy rối.

Công ty dược phẩm An Thiên Doanh điền sứ Doãn Khuê mời ông cộng sự mở mang bến Ninh Hải thành cửa bể Hải Phòng ngày nay. Hoàn thành công tác, ông lại đảm nhận nhiệm vụ dẹp loạn quân Tề tức Quảng Văn Tế phát động ở Quảng Yên.

Dược phẩm An Thiên Vì yêu nước nên ông cùng với Hoàng Phan Thái, Nguyễn Tư Giản, Đặng Đức Thuận, Nguyễn Trường Tộ lập Tân đảng, chủ ý khuyến cáo triều đình nên duy tân cải cách chính trị, quân sự, văn hoá v.v...

Lòng bất vụ lợi và yêu quý của ông, được chứng tỏ trong mấy lời ưu ái của vua Tự Đức ban khen ông:

“Trẫm ư tử vị hữu thâm ân nghĩa, tử nãi dĩ quốc an, nãi bảo gia an, thâm đồ viễn lự, quỷ thần đương diệc giám chi”. Nghĩa: “Trẫm đối với người chưa có ân nghĩa gì mà người đã coi việc nước như việc nhà, không quản xa xôi lo lắng, quỉ thần ắt cũng chứng cho”.

Năm 1873, trước khi vua Tự Đức buộc phải ký Hiệp ước Giáp Tuất (15-3-1874) nhượng bộ nhiều yêu sách của thực dân Pháp và có nguy cơ mất nước.

Ông là nhân vật xuất ngoại đầu tiên vận động bang giao với nước Mỹ, ông lên đường trong năm Quý Dậu (1873) (có sách ghi năm Quý Hợi (1863) - không đúng). Xuất ngoại lúc bấy giờ thật khó khăn và nguy hiểm vì không sẵn tàu thuyền. Đến Hoa Thịnh Đốn, ông được Tổng thống Abraham Lincoln tiếp kiến; nhưng vì ông không có quốc thư để chứng minh, đành phải trở về.

Sau đó có quốc thư trong tay, ông sang Mỹ lần thứ 2, tình hình nước Mỹ có nhiều đổi mới, Tổng thống Lincoln đã bị ám sát. Vị Tổng thống mới là Ulysse Simpson Grant bận đối phó với nhiều cuộc nội biến, ông lại đành trở về mà không thu được kết quả gì.

Đã thế khi về đến Hoành Tân (Nhật) ông được tin mẹ mất, xúc động, ngậm ngùi, ông có làm bài văn tế cực kì thống thiết.

Vua Tự Đức vẫn trọng dụng ông, bổ làm Tham tri, rồi đổi làm Tham chính thương biện, cùng với Nguyễn Tăng Doãn coi việc quan thuế ở Bắc. Ít lâu sau, đổi làm Chánh quản đốc Nha tuần tải, ông liền thực thi kế hoạch chỉnh đốn hải quân, thành lập đội tuần dương quân đặt dưới quyền chỉ huy trực tiếp của ông.

Ngày 1 tháng 11 năm 1878 (AL), ông mất. Triều đình và dân chúng đều thương tiếc.

Danh sĩ đương thời Nguyễn Tư Giản có đôi liễn điếu ông.

他 生 或 未 忘 家 国

“Tha sinh nhược vị vong gia quốc

 壮 志 空 怜 付 海 山

Tráng chí không lân phó hải sơn”.

Nghĩa:

Kiếp sau chưa dứt niềm nhà nước

Chí lớn đành đem gởi biển non.

Bùi Dị ngậm ngùi điếu: 　

吞 声 莸 草 镫 前 疏,

“Thôn thanh do thảo đăng tiền sớ,

济 志 难 酬 海 外 游.

Tế chí nan thù hải ngoại du”.

Nghĩa:

Thoi thóp sớ dâng còn để lại;

Vẫy vùng chí lớn vội đem đi.