Bùi Thị Xuân

Quê hương của bà nổi tiếng là đất võ, không chỉ đàn ông trai tráng có tài về võ thuật mà đàn bà con gái Bình Ðịnh rất nhiều người là anh hùng hào kiệt. Vì vậy, có câu nói rằng:

“Ai về Bình Ðịnh mà coi
Con gái Bình Định cầm roi đi quyền” .

Thuở nhỏ, bà đã học võ với Đô thống Ngô Mạnh, nên rất giỏi võ nghệ.

Nhờ vào tài nghệ chiến thuật, binh bị và lòng dũng cảm, vợ chồng bà nhanh chóng trở thành những tướng lĩnh trụ cột, góp công lớn trong công cuộc đánh đuổi quân Thanh năm Kỷ Dậu (1789) và quân Nguyễn Ánh hơn 10 năm, làm nên chiến thắng Đống Đa lịch sử.

Ngày 29-7-1792, vua Quang Trung - 光中 (Nguyễn Huệ - 阮惠) băng hà, vua Cảnh Thịnh - 景盛(Nguyễn Quang Toản - 阮光纘) lên nối ngôi năm 10 tuổi, do bất tài nên không giữ được việc triều chính vì thế triều đình Tây Sơn bắt đầu suy yếu. Tháng giêng năm 1802, Nguyễn Ánh xua quân chiếm lại Quy Nhơn. Bà cùng chồng một mặt tham gia củng cố triều chính, một mặt chỉ huy 5000 quân giữ lũy Trấn Ninh, dưới quyền vị Thống lãnh chư quân là Nguyễn Quang Thùy, và vị Tư lệnh cánh quân tiên phong là Nguyễn Văn Kiên. Sau đó, quân Tây Sơn thua trận, hai vợ chồng bà bị bắt tại huyện Thanh Chương, tỉnh Nghệ An.

Khi nghe bà bị bắt, Nguyễn Ánh đắc chí hỏi:

Ta và Nguyễn Huệ ai hơn?
Bà trả lời: Chúa công ta; tay kiếm tay cờ mà làm nên sự nghiệp. Trong khi nhà ngươi đi cầu viện ngoại bang, hết Xiêm đến Tàu làm tan nát cả sơn hà, cùng đều bị chúa công ta đánh cho không còn manh giáp. Đem so với Chúa công ta, nhà ngươi chẳng qua là ao trời nước vũng.
Nguyễn Ánh gằn giọng: Người có tài sao không giữ nổi ngai vàng cho Cảnh Thịnh?

Bà đáp: Nếu có một nữ tướng như ta nữa thì cửa Nhật Lệ không để lạnh. Nhà ngươi khó mà đặt chân được tới đất Bắc Hà…

Về cái chết của bà, theo Thiên Nam nhân vật chí và hầu hết các tư liệu khác đều dựa vào đấy mà cho bà bị lăng trì, đốt cháy cả thi hài. Lại có thuyết, theo tư liệu của giáo sĩ De La Bissachère, bà và người con gái bị hành hình bằng cách cho voi tung xé xác, và bà đã tỏ ra can đảm phi thường trước sự trả thù tàn bạo và vô nhân đạo ấy của Nguyễn Ánh.

Hiện nay, dãy làng Xuân Hoà là nơi bà tập luyện đàn voi chiến, mặc dù đã bị phá vỡ thành ruộng, nhưng nay vẫn còn di tích. Tên của bà được đặt cho một trường học và con đường ở Thành Phố Hồ Chí Minh.

Công luận bình phẩm, hầu hết đều khen ngợi oai danh và tiết tháo của bà.

Người đời sau có thơ vịnh bà:

Vận nước đang xoay chuyển,

Quần thoa cũng vẫy vùng.

Liều thân lo cứu chúa,

Công trận quyết thay chồng.

Khảng khái khi lâm nạn!

Kiên trinh lúc khốn cùng.

Ngàn thu gương nữ kiệt.

Gương sáng hãy soi chung.